Orta Euphrates mozaikleri ışığında edessa ve samosata mozaikleri

Abstract

Orta Euphrates (Fırat) Bölgesi bugünkü Adıyaman, Gaziantep ve Şanlıurfa şehirlerinin bulunduğu bölgedir. Bölge, Euphrates ve kollarının sağladığı imkanlarla mozaik sanatı açısından uygun bir alandır. Son yıllarda Zeugma (Belkıs) şehrinin sular altında kalacağı üzere yapılan hızlı kazılarla birçok villa mozaiği ortaya çıkarılmıştır. Aynı kaderi paylaşan Samosata (Samsat) şehrindeki kazılarda ise ancak küçük bir mozaik grubu buradaki saray yapısında ele geçmiştir. Bu iki şehir bu gün Atatürk Barajının suları altındadır. Bölgenin geri kalan yerleşimlerinde en çok mozaik döşemeyi, hepsi rastlantı sonucu bulunan Edessa (Şanlıurfa) mozaikleri oluşturur. Şehre özgü kaya mezarlarında ele geçen bu mozaikler, belli bir yerel üretim sahasının özgün karakterlerini taşırlar. Tespit edilenlerin çok az bir kısmı kayıt edilmiş ve Şanlıurfa ile İstanbul müzelerine konabilmiştir. Tespit edildikten sonra kaybolan ya da parçalanarak yok olanların günümüze fotoğrafları ulaşmıştır. Bir kısmı yurtdışına kaçırılan ve buradaki müzelere konan ya da kolleksiyonerlerin eline geçenlerle beraber oldukça yoğun bir üretim sahasının varlığına tanık olmaktayız. Edessa mozaiklerinin bulunduğu mezarların birçoğunun bu gün evlerin altında kaldığı da düşünüldüğünde, aslında keşfedilmeyi bekleyen daha birçok Edessa mozaiğinin olduğunu tahmin etmek zor değildir. Samosata mozaikleri ise buradaki Kommagene Kralına ait sarayın oda tabanlarında ele geçmiştir. Bu mozaiklerin hepsi Geç Hellenistik Döneme aittir ve Hellenistik sanatın genel karakterlerini taşır. Bir adet mozaik ise şehirdeki bir Bizans yapısının kalıntıları arasında bulunan Geç Dönem örneğidir. Ele geçen mozaiklere göre Samosata'da özgün bir mozaik sanatı anlayışından bahsetmek mümkün değildir. Ancak Zeugma'daki Roma Dönemine ait bir mozaikte imzası bulunan Samosatalı bir ustadan yola çıkıldığında, burada Roma Döneminde bir mozaik atölyesinin varlığı düşünülebilir. Tabi ki bu tahmin Roma dönemine ait örnekler bulunamadığı sürece kanıtlanamayacak bir düşüncedir. Dolayısıyla bu gün baraj sularının altında kalan Samosata'daki bu durum hep merak konusu olacaktır. Anahtar Kelimeler: Mozaik, Tessera, Edessa, Samosata, Euphrates The Middle Euphrates covers up the region the provinces of modern Adıyaman, Gaziantep and Şanlıurfa. The region was a suitable place for the mosaic art provided by the reveneus of Euphrates river and its tribularies. Numerous villas with mosaic floors have been unearted at Zeugma in the recent years during intensive salvage excavations. At Samosata on the contrary, which shares the same destiny as Zeugma, only a small group of mosaic have been brought to light, at palace building. Both ancient cities lay now under water of Atatürk's Dam. Edessa (Şanlıurfa) is the city where many mosaic groups have been discovered mostly by chance. At Edessa almost all mosaics were found in the rock cut tombs peculiar to the city and they display local features. Only a small portion of the discovered mosaics could have been properly recorded and brought to the museums at Istanbul and at Şanliurfa. Further there are photographs left from mosaics which were lost or demaged. Some of the mosaics were illegally brought abroad and kept now in museums or in private collections. All these findings show clearly that the region was quite productive for the mosaic art. In addition it should be stressed that there are quite many mosaics at Edessa which awaits to be discovered, when it is considered that they are covered up with the modern houses built over them at Şanliurfa. The Samosata mosaics were discovered in the rooms at the royal palace of Commagene decorating the floor which belong to the Late Hellenistic period. They reflect the general features of the Late Hellenistic art. One single mosaic is a late specimen found among the ruins of a Byzantine building. It is hard to talk about a local mosaic style at Samosata. Some how it may be concluded that there was a Roman workshop here. A mosaic floor at Zeugma mentions the name of artist from Samosata. It is necessary though to discover first Roman mosaics at Samosata to support this suggestion. Therefore the matter will be always speculative since the city of Samosata buried under the waters of an artificial dam. Key Words: Mosaic, Tessera, Edessa, Samosata, Euphrates