Tehcirden Milli Mücadele'ye Ermeni malları (1915-1922)

Abstract

Ermeni tehcirinde yüz binlerce Ermeninin çeşitli yerlere gönderilmesi onlardan büyük miktarlarda taşınır ve taşınmaz malın kalmasını da beraberinde getirdi. Emval-i metruke (bırakılmış mallar) denilen bu mallar üzerinde hükümet denetim kurmak için, geçici kanunlar çıkararak çeşitli komisyonlar kurulmasını sağladı. Emval-i Metruke Komisyonları ve daha sonra bunların yerine kurulan Tasfiye Komisyonları yoluyla, Ermenilerden kalan mallar yağmalardan kurtarılabildiği ölçüde tasnif edildi, Müslüman muhacirlere dağıtıldı, Müslüman-Türk girişimci sınıfına aktarıldı, ordunun ihtiyacı için kullanıldı, Ermenilerin tehcir masraflarına sarf edildi ve son olarak da devletin okul, hapishane gibi ihtiyaçları için kullanıldı. Birinci Dünya Savaşı'nı kaybeden İttihatçılar yönetimden uzaklaşınca, Mondros Ateşkes Antlaşması'ndan sonra İngiliz yanlısı hükümetler yönetime gelmeye başladı. İngilizlerin de etkisiyle, bir yandan tehcir suçlusu olarak İttihatçıların tutuklanmaları ve yargılamaları yapılırken, diğer yandan da savaş sırasında tehcir edilen Ermenilerin memleketlerine dönmelerine ve mallarının iade edilmesine izin verildi. 1918 sonlarından 1920 başlarına kadar Anadolu'ya yaklaşık 200 bin Ermeni döndü. Dönenlere, yazdıkları dilekçeler uyarınca malları iade edildi. İtilaf Devletleri Rum ve Ermenileri de kullanarak Anadolu'nun işgaline başlayınca, bu işgallere karşı Anadolu'nun çeşitli yerlerinde direniş örgütleri kurulmaya başlandı. Bu direniş örgütleri, genel olarak Ermeni ve Rum tehlikesine karşı kurulmuşlardı. Örgütlerin kurulmasında askeri ve sivil bürokrasinin aynında eşrafın da ağırlığı vardı. Vatanın elden gideceği endişesinin yanında eşrafı direniş örgütlerinde teşkilatlanmaya iten bir başka sebep de, eşrafın Birinci Dünya Savaşı sırasında gönderilen Rum ve Ermeni mallarıyla zenginleşmesi ve sahip olduklarını kaybetme korkusuydu. Kurtuluş Savaşı'nda doğuda Ermenilere karşı başarı kazanan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, savaşlar sırasında giden Ermenilerin geri dönmeleri için önce Gümrü sonra da Kars Antlaşması'nda onlara belli bir süre tanıdı ve onlardan kalan mallar ile ilgili de Meclis'te yaşanan sert ve uzun tartışmalar sonunda bir kanun çalışması yaptı. Ancak, emval-i metruke sorunu kesin olarak Lozan Antlaşması'nda karara bağlandı. Relocation of hundred thousand Armenians caused them to give up their lots of movable and immovable goods. In order to control on these goods called Emval-i metruke (abandoned goods) the government enabled different commissions to be established. Thanks to Emval-i Metruke Commissions and later-established Tasfiye Commissions, goods abandoned by Armenians was classified as soon as being rescued from despoliation, handed out to Muslim Emigrants, transferred to Muslim-Turkish entrepreneurs, used for the needs of the military, spent for the expenses of the Relocation of Armenians and finally used for the necessities of government such as schools, jails. When the partials of Ittihat, who lost the World War, draw themselves away from governance, the governments, who were the partials of England, began to govern after Mondros Armistice Treaty. While the partials of Ittihat were being judged since they were seen as responsible for the Relocations of Armenians, Relocated Armenians during the war were allowed to turn back their homes and be given their goods back. From the late 1918 to the early 1920, approximately 200.000 Armenians turned back their homes. These people who had turned back were given their properties back in accordance with their letters of application. When The Entente Powers (or Allies) began to invade Anatolia by using Armenians and Rums, some resistance organizations began to be established in different parts of Anatolia against invasions. In general, these resistance organizations were established against the threat of Armenians and Rums. Intellectual and rich people as well as military and civil power played an important role in establishment of these organizations. The other reason, which led rich and intellectual people to be organized, in addition to the anxiety of forfeiting the fatherland was to their afraid of losing these richness which they obtained from Armenians and Rums relocated during the World War I. The Government of Turkish Grand National Assembly that became successful in East against Armenians did respite these Armenians in the Treaties of Kars and Gümrü in order them to turn back, and after a long and harsh discussions revealed a law about the goods abandoned by them. But, the problem of emval-i metruke was clearly settled in the Treaty of Lausanne.