II. Meşrutiyet Dönemi garpçılık fikrinin cumhuriyet'in düşünsel temellerine ve eğitime etkileri

Abstract

Osmanlı Garplılaşma hareketinin kökleri oldukça eskilere dayanmaktadır. Ancak bu durumun hep göz ardı edildiği bilinmektedir. Mevcut düzen veya uygarlığının kendisine yeteceği kanısında olan ve bu yüzden kendisini Batı medeniyetinden üstün gören Osmanlı Devleti, özellikle askeri yenilgilerin artması nedeniyle 18. yüzyılın başlarından itibaren Batı medeniyeti ile ilgili bu geleneksel algısını değiştirmeye başlamıştır. Böylece Batı'nın bilgi ve görgüsüne başvurmaya karar veren Osmanlı Devleti'nde bu konudaki ilk dönüşüm ve reform çabaları, "Fransa'nın vesait-i umran ve maarifine dahi layıkıyla kesb-i ıttıla ederek kabil-i tatbik olanların takriri?" hükmüyle Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi'nin büyük bir heyetle Paris'e gönderilmesiyle başlamıştır. 18. yüzyılın başlarından itibaren orduda yapılan yenilikler, yenilgi ve kayıpların artması nedeniyle pek yeterli görülmemiştir. Bu nedenle III. Selim Dönemi'nden itibaren Batı'nın teknik ve askeri alanlar başta olmak üzere birçok alandaki başarısının sırrını öğrenmek amacıyla Batılı ülkelerle yoğun bir diplomatik hareketlilik süreci başlatılmış, yeni ve sistemli bir ordunun kurulması yoluna gidilmiştir. Başlangıçta askeri yeniliklerle başlayan ve daha sonra sosyal ve kültürel sahalara yönelen Garplılaşma hareketi, II. Mahmut Dönemi'nde Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılmasıyla birlikte daha etkin bir hale gelmiştir. II. Mahmut, bu sayede 19. yüzyıldaki hatta 20. yüzyıldaki reformcuların izleyeceği ana reform hattını oluşturmuştur. Nitekim II. Mahmut Dönemi reform hareketlerinin devam ettirildiği düşünülen Tanzimat Dönemi'nde de Garplılaşma hareketi doğrultusunda idari, adli, askeri, eğitsel ve ekonomik sahalarda yeniliklerin yapılmasına devam edilmiştir. Bu dönemde, Batı dünyasının gösterdiği başarının temelinde yatan şeyin "ilim ve fünûn" olduğu anlaşılmış ve özellikle II. Meşrutiyet Dönemi'nde bu konuda yoğun bir tartışma süreci başlatılmıştır. Bu tartışma sürecine önayak olan kişiler, bu dönemde kendilerine "Garpçılar" adı verilen bir grup aydın olmuştur. Bu grup içerisinde yer alan Dr. Abdullah Cevdet (KARLIDAĞ), Celal Nuri (İLERİ) ve İsmail Hakkı (KILIÇOĞLU); yani Kılıçzade Hakkı gibi aydınlar, II. Meşrutiyet Dönemi Garpçılık fikrinin gelişiminde ve Garplılaşma konusundaki algıların farklılaşmasında büyük önem arz etmektedirler. Bu aydınlar gerek II. Meşrutiyet Dönemi basınında ön plana çıkan yazılarıyla gerekse de kaleme aldıkları eserleriyle bugüne kadar hep yekpare bir bütün olarak algılanıp değerlendirilen Garpçılık fikrinin, aslında zihinsel bir dönüşüm, bir farklılaşma olduğunu göstermişlerdir. Dönemin basınında da açıkça tespit edildiği üzere, artık "Batıcılık / Batılılaşma ve Batıcılar" gibi kavramlar yerine "Garpçılık / Garplılaşma ve Garpçılar" gibi ifadelerin kullanılması anlam itibariyle köklü bir değişiklik ifade etmese de uygulamalarıyla Batı dünyasına dönük zihinsel algılarda büyük bir dönüşüm yaşandığını açık bir şekilde ortaya koymaktadır. Bu çalışmada hem kavram karmaşasına neden olmamak hem de "Garpçılık ve Batıcılık" kavramlarında bir anlam farklılığı olmadığı için "Garpçılık / Garplılaşma ve Garpçılar" gibi kavramları kullanmada özen gösterilmeye çalışılmıştır. Tarık Zafer Tunaya'nın "Cumhuriyet'in siyasal laboratuvarı" olarak nitelendirdiği II. Meşrutiyet Dönemi'nde olgunlaşan ve bu döneme özgü bir oluşum halini alan Garpçılık fikrinin Cumhuriyet'in düşünsel temellerine ve eğitime olan etkileri, üç bölüm halinde değerlendirilmiştir. Tezin birinci bölümünde, II. Meşrutiyet Dönemi'ne kadar Garpçılığın izlediği gelişim seyri, II. Meşrutiyet Dönemi Garpçılığı ve günümüze kadar yapılan çalışmalarda Garpçılığın ya da yaygın bir söyleyişle Batıcılığın nasıl algılandığı ortaya konulmuştur. Tezin ikinci bölümünde, Garpçılığın harf devrimi ve medreselerde ıslahat tartışmaları bağlamında eğitimdeki yansımaları ve kadın giyim-kuşamı ile modern adab-ı muaşeret bağlamında sosyal alandaki yansımaları analiz edilmiştir. Tezin son bölümünde ise Garpçılık fikrinin Cumhuriyet'in düşünsel temellerine; yani Atatürk'ün fikir dünyasına olan etkileri, II. Meşrutiyet Dönemi Garpçıları'ndan Dr. Abdullah Cevdet, Celal Nuri ve Kılıçzade Hakkı'nın Garpçılık konusundaki fikirleri ve fikir ayrılıkları, Garp dünyasının üstünlüğünün "ilim ve fünûn"a dayandırılması bağlamında Osmanlı- Türk düşünce dünyasında geniş yer tutan Biyolojik Materyalizm ve Sosyal Darwinizm noktasındaki düşünceleri, Avrupalı aydınların Osmanlı toplumundaki gerilemenin kaynağı olarak gördükleri ya da kısaca "mani'-i terakki" olarak nitelendirdikleri dine yönelik algıları değerlendirilmiştir Roots of Ottoman Westernisation movement date considerably further back than generally admitted. But this is mostly ignored. Ottoman Empire was in the belief that its current level of organization and civilisation was adequate and therefore superior to the Western civilisation. This traditional look towards Western civilisation started to change in early eighteenth century, especially due to the increasing number of military defeats. Thence, the first attempts of transformation and reform on this subject in the Ottoman Empire, which decided to refer to Western knowledge and experience, started this effort by sending off Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi to Paris, along with a crowded committee, charged to collect detailed information about French means of prosperity and education and to propose the applicable ones. Innovations made in the Ottoman army starting from early eighteenth century were found insufficient because of increasing number of defeats and losses. Therefore, starting from the period of the Selim III onwards, an intensive process of diplomatic activity has been started with Western countries in order to find out secret of success of the West in many fields, and particularly in technical and military fields, and Ottoman Empire sought to establish a new and regular army. Westernisation movement, which initially began with military innovations and then turned to social and cultural fields, has become much more effective due to abolition of the Janissary corps during the reign of Mahmut II. Thanks to this, he constituted outlines of reform movement which would be followed by reformers of the 19th, and even 20th century. As a matter of fact in the Tanzimat period, the commonly accepted time period when the reform movements of Mahmut II period were carried forward, innovations in accordance with the Westernisation movement in administrative, judicial, military, educational and economical fields have been continued. In this period, it is understood that the underlying reasons of the Western success were ilim and fünûn (Science and Learning) and a particularly intense argument arose on this subject during the Second Constitutional period. Leaders of this argument were a group of intellectuals known as the Garpçılar (Occidentalists). Intellectuals such as Dr. Abdullah Cevdet (KARLIDAĞ), Celal Nuri (İLERİ) and İsmail Hakkı (KILIÇOĞLU) are quite important for development of the Second Constitutional period's idea of Westernism and the changes in the perceptions about Westernisation. Both in their articles prominently found in the press of the era and in their other work, these intellectuals pointed out that the idea of Westernism, which has been perceived and considered as a monolithic whole up till that day, is basically a mental transformation, a process of conversion. As it is pointed out in the press of the time, even though the usage of such terms as Occidentalism / Occidentalisation and Occidentalists instead of Westernism / Westernisation and Westernisationists do not articulate a fundamental change as a meaning, in practice it is evident that there is a great transformation in the mental perceptions towards Western civilization. Since there is no semantic difference between these terms Occidentalism and Westernism, and to avoid any semantic confusion, terms Occidentalism / Occidentalisation and Occidentalists were preferred in this study. The effects of the idea of Occidentalism, which gained ground and became a nascent phenomenon in the Second Constitutional period, described by Tarık Zafer Tunaya as the political laboratory of the Republic, on the republican's intellectual fundamentals and education are considered in three parts. The first part of thesis examines the course of development of Occidentalism until Second Constitutional period, idea of Occidentalism in that period and how it was perceived in the works to date. On the other hand, the goal of the second part of thesis is to analyse reflections of the Occidentalism on both education and social life within the context of Turkish alphabet reform, discussions of the reformation in the madrasahs, women's clothing and etiquette. As a result, the last part of the thesis aims to consider the impacts of the idea of Occidentalism on the intellectual fundamentals of the republic, opinions and disagreements of the Occidentalists, who mentioned above, about Occidentalism. In addition to these, viewpoints of the Occidentalists on the Biological Materialism and Social Darwinism, which have a significant place in Ottoman-Turkish world of thought in the context of basing success of Western civilisation on the principle of ilim and fünûn (Science and Learning), and the European intellectuals' (especially European Orientalists') view on religion in Ottoman Empire as a detriment to and obstacle in the way of development were examined in this section